'Het verschil tussen de rationele mens en de mens behept met gevoelsleven in een paar regels verwoord'

“Dit gedicht ben ik opnieuw gaan lezen nadat vorige maand een goede vriend van mij overleed. Een half uur na zijn dood had ik de gelegenheid zijn gelaatsuitdrukking te bestuderen. Die man was mij echt dierbaar, en ik hem. Ik heb daar alleen maar gezeten, heel lang. Ik heb gehuild, gepraat en geobserveerd. En toen plopte dit gedicht in mijn hoofd op.

De dichteres kijkt naar iemand die net is overleden en ziet boven de ogen een fronsje. Dat voorhoofd staat in mijn interpretatie voor het rationele leven, waarin wij steeds vragen blijven stellen. Dat is ook goed, want wie een antwoord vond, heeft slecht gezocht, schrijft een andere dichter, Rutger Kopland. En ook Augustinus zegt het hè: ‘Ik ben mijzelf een grote vraag.’

Wij mensen hebben het vermogen om na te denken, te redeneren, speculeren, concluderen, noem maar op. Dan fronsen wij. Maar dan kijkt de dichteres vervolgens naar de mond, een gevoelig deel van het lichaam waarmee je kust en proeft en als het goed is verlossende woorden spreekt. De mond staat voor mij in dit gedicht voor het gevoelsleven, of ook: ik ben liefgehad, gewaardeerd, aanvaard. De mond drukt geluk uit, berusting, het is goed zo. Nergens anders vind ik het verschil tussen de rationele mens en de mens behept met gevoelsleven in een paar regels zo mooi verwoord.

Ik heb me altijd aanvaard en bemind gevoeld. Ik kom uit een gelukkig gezin waarin weinig aan de hand was. Daar horen archetypische herinneringen bij: een aai over mijn bol van mijn vader of een kus van mijn moeder. Of een kruisje op mijn voorhoofd van een katholieke geestelijke, zoals ik dat later ook zelf gaf aan mijn eigen kinderen als ze naar bed gingen.

Als je vervolgens in het leven aan de beurt komt – met je relatie, je werk of je gezondheid – kun je op die geborgenheid terugvallen. En vandaaruit toch steeds vragen blijven stellen met je verstand.  Maar wel in díe volgorde: het rationele wordt in het gedicht ingebed in het gevoelsmatige.

Dus stel dat ik nog eens een briljante monografie schrijf – het zit eraan te komen, ik voel het – maar vrouw en kinderen zijn verdwenen omdat ik alleen maar zit te redeneren en te speculeren, dan is het precies wat de apostel Paulus schrijft: als ik de liefde niet heb, ben ik een schelle cymbaal. Dan is het fundament weg.

Als ik in mijn studeerkamer intensief zit te werken, kan het gebeuren dat er een kind binnenstapt om even te kletsen of dat mijn vrouw voorstelt een weekendje weg te gaan. Dan laat ik tegenwoordig alles uit mijn handen vallen. Dat is een leerproces geweest, waarover ik kort zal zijn. Laat ik dit erover zeggen: zonder wrijving geen glans.

Op zo’n moment merk ik dat het gedicht van Vasalis vlees wordt in mij. De frons verdwijnt en de glimlach komt tevoorschijn. Ik voel dat ik word gekoesterd. Als ze weg zijn, keert het fronsje terug.

Vroeger was ik heel hard bezig. Ik ben jong hoogleraar geworden, op mijn 36^ste, en moest mezelf enorm bewijzen. Dus werken, werken, werken. Vaak kwam ik te laat voor het eten en ging ik te vroeg van tafel. Ik schaam me er nu diep voor, het is een wonder dat het allemaal goed gegaan is.

Ik kom nu in het stadium waarin ik een beetje kan omzien en denken: het is goed zo. Ik heb gewoekerd met mijn talenten, en daar zijn een heleboel mensen niet slechter van geworden. Ik ben nog steeds druk en stel met mijn verstand nog steeds volop vragen. Maar ik laat me ook meer leiden door mijn gevoelsleven.”