'Het zijn de mensen die in nood zijn, die ons kunnen bevrijden uit onze eigen cocon'

Om stipt tien uur gaat het kleine deurtje aan de Zuinigheidsstraat 4 te Brussel open. De eerste gasten, voornamelijk oudere mannen, druppelen binnen. Vaste klanten keren terug naar ‘hun’ plek, waar ze dag in dag uit vertoeven. Wie aan de bar om een kop koffie vraagt, krijgt te horen dat dit tien minuten gaat duren, de koffie is nog niet warm genoeg. Geen probleem voor de meesten, ze hebben toch alle tijd of drinken net zo graag thee of anders cola. Het is rustig, zo vroeg op de dag. Men doet een dutje op z’n stoel, leest de gratis dagkrant en aan een tafel achterin wordt gekaart. Iedereen die binnenkomt wordt hartelijk begroet.

Poverello is geen gewoon restaurant. De meesten mensen die hier worden verwelkomd, leven op de straat, hebben weinig te besteden, kampen met psychische of alcoholproblemen. Maar, iedereen is hier welkom, benadrukt Johan Van Eetvelde, nationaal coördinator van Poverello. “Wij weten van de mensen die wij ontvangen niet van te voren wat de reden is voor hun bezoek.”

Wie in Brussel over straat loopt in de wijk rondom Poverello, de Marollen, kan niet heen om de daklozen die daar op straat verblijven. In het bushokje, op de hoek van een druk kruispunt, bedelend of slapend – de problematiek van de armoede is zichtbaar. Volgens een telling van La Strada, het Brusselse Steunpunt Thuislozenzorg, eind vorig jaar, wonen er in de binnenstad meer dan vierduizend mensen op straat.

Dagelijks komen er in het Poverellohuis in Brussel ongeveer tweehonderd mensen eten. Daarnaast verblijven in de nachtopvang zestig mannen in drie huizen, verspreid over de Marollen. Velen van hen wonen al een aantal jaar in Poverello. Er zijn in Brussel veel van dit soort plekken, huizen en restaurants waar mensen goedkoop of gratis kunnen eten. Wat Poverello zo bijzonder maakt, is de ambitie om niet alleen de armen te helpen, maar dit te doen vanuit de wens om het evangelie te beleven.

Radicale bekering

Meer dan veertig jaar geleden is Poverello opgericht, met aan het roer Jan Vermeire (1919-1998). Een man met een inspirerend levensverhaal. Als een van de eerste Belgische seksuologen had hij een succesvolle dokterspraktijk in Brussel. Toen hij op zijn vijftigste ernstig ziek werd en vervolgens overspannen raakt, trok hij zich terug in zijn zomerhuisje in de Ardennen. “Jan was een onderzoeker, een heel intelligente man”, vertelt Van Eetvelde. “Hij was niet alleen bezig met de vraag hoe hij zijn beroep goed kon uitvoeren, maar is altijd blijven zoeken naar de echte zin van het leven. Toen Jan naar de Ardennen ging besloot hij: nu ga ik genieten van het leven. Maar ook daar vond hij geen voldoening. Er bleef iets knagen.”

In de Ardennen krijgt Jan een ervaring die zijn leven verandert. Hij ontmoet een lokale priester en wordt getroffen door de authenticiteit die deze man uitstraalt. Zelf schrijft hij over deze ontmoeting: “Dit heeft de me laatste zet gegeven om een ander mens te worden. Ik besloot om, voor het eerst na dertig jaar, naar de mis te gaan bij hem. Hij hield een homilie over het lijden. Ik dacht: ‘Wat weet jij daarvan?’ Hij liet eenvoudig een kruisbeeld zien. Plots begreep ik wat het leven van Jezus betekende en vooral zijn kruisdood. Hij was ook voor mij gestorven en wat had ik met mijn leven gedaan? Heel mijn waardenschaal – mijn vrijheid, een mooie auto, paarden… –  viel uiteen. Ik heb geweend als een klein kind omdat ik besefte dat mijn leven tot dan toe niets betekend had.”

Na zijn bekering trekt Jan zich terug, om te bidden en zich te verdiepen in spirituele literatuur. Hij wordt geraakt door de geschriften van Franciscus van Assisi en Charles de Foucauld, een Franse officier die na een radicale bekering naar de woestijn trekt. Jan besluit dat ook hij het evangelie concreet wil beleven. Hij verlaat de Ardennen en komt terecht in de Marollen, een wijk die ook toen al bekend stond om zijn grote armoede en nood.

Dag in dag uit doolde hij door de wijk, ontmoette de bewoners. Hij zag de behoefte die er was aan een plek om samen te komen, in een context waar alcohol niet de hoofdrol speelde. Vanaf zijn kamertje in een kapucijnenklooster begon Jan mensen te ontvangen, koffie en soep uit te delen. Hieruit is Poverello ontstaan. “Jan Vermeire legde de fundamenten van Poverello, fundamenten die er voor hebben gezorgd dat Poverello is wat het is. Zijn belangrijkste overtuiging was: concreet het evangelie willen beleven. Daar zat voor hem engagement naar behoeftigen in, gemeenschap en het delen met anderen, maar ook gebed, het contact met Hem. Jan liet zich leiden door de tekst: bemint elkander zoals ik u heb bemind.”

Poverello is Italiaans voor ‘kleine arme man’, de bijnaam van Franciscus van Assisi. Een kleine, arme man die meer invloed heeft gehad op de kerk en samenleving dan veel keizers en pausen. Niet door te protesteren, maar door Jezus authentiek na te volgen.

Voorzienigheid

Op het eerste gezicht is het niet meteen duidelijk wie als vrijwilliger in de keuken werkt en wie door Poverello wordt verwelkomd. Verschillende van de mannen die voor een langere periode in een van de huizen verblijven, helpen enkele dagen per week mee in de keuken en bij de afwas. Iedereen heeft zijn eigen taak. Iemand is verantwoordelijk voor het zetten van de koffie, een ander zorgt ervoor dat alle spullen op de juiste plaats worden teruggezet.

“Dit samenwerken is voor mij ontzettend belangrijk, het voelt zo anders dan als je alleen met vrijwilligers werkt”, vertelt zuster Bep van Steen. Een aantal jaar geleden kwam zij naar Brussel, waar zij nu drie dagen per week als vrijwilliger in Poverello werkt. “Het geeft ook mij enorm veel kracht om hen te zien. Dat zij, die in zulke arme omstandigheden leven, de kracht vinden om elke keer weer te helpen.”

Vrijwilligers zijn cruciaal in het voortbestaan van Poverello. Er zijn veel mensen, elk op hun eigen manier, betrokken bij het restaurant en het nachtonthaal. In Brussel meer dan honderd. Poverello ontvangt geen subsidies, maar draait op giften: zowel financieel als in natura, bijvoorbeeld de overschotten van bakkers en bedrijven.

Het contact tussen de vrijwilligers en onthaalden is heel familiaal, verloopt met een kus en een knuffel. “Het is een taal die zoveel zegt, zonder woorden”, legt Van Eetvelde uit. “Het lijkt misschien onbelangrijk, maar betekent voor mensen ook: ik hoor er bij. Je drukt zo verbondenheid uit.” Discretie is een belangrijk element in het onthaal van Poverello. Dit in tegenstelling tot de meeste andere diensten, waar mensen vaak veel vragen moeten beantwoorden voordat ze hulp kunnen krijgen. “Van velen weten we niet meer dan wat ze graag eten of welke voetbalclub ze steunen. Dat lijken op het eerste gezicht onbelangrijke zaken, maar het zijn dankbare gegevens om tot een gewoon gesprek te komen.” Naast de leniging van materiële  en praktische noden is er bij veel gasten een behoefte om tot rust te komen en anderen te ontmoeten

In aanvulling op de dagelijkse werkzaamheden in het restaurant en het nachtonthaal, worden verschillende activiteiten georganiseerd om verbondenheid en gemeenschapsleven dieper te beleven. Wekelijks neemt Van Eetvelde gasten uit het restaurant in Brussel mee naar een boerderij op het platteland van de Vlaamse Ardennen, om een paar dagen te ontspannen en samen te leven. Ook wordt er jaarlijks een gezamenlijke pelgrimage georganiseerd, bijvoorbeeld naar Lourdes of Nevers, waar meer dan honderd vrijwilligers en onthaalden aan deelnemen. Totaal zijn er door België verspreid veertien Poverellohuizen met meer dan zeshonderd betrokken vrijwilligers.  

“Als we met een groep samen op reis gaan, dan voel je: er is iets gegroeid. Als Poverello zijn we enerzijds een organisatie, anderzijds een familie. Als Jan Vermeire vanaf het begin had gezegd: ‘we gaan nu groeien, het professioneel aanpakken’, hadden we veel groter kunnen zijn”, zegt Van Eetvelde. “Ook de manier waarop ik mijn werkzaamheden wil vormgeven, is vanuit de voorzienigheid. Het is God die voor ons zorgt. Op momenten dat het goed gaat, maar ook op momenten van tegenslag. Jan zei altijd: ‘Onze Lieve Heer ook loven en danken als het slecht gaat.’ Anders gaan wij denken: succes is een teken dat we gezegend worden. Onder veel vrijwilligers heerst dit toch ook wel. Het idee: ‘we doen het goed, want kijk eens hoeveel mensen bij ons komen eten’.”

Kwetsbaarheden

“Wat mij raakt de houding van Jan Vermeire is hoe hij zich bewust was van zijn eigen kwetsbaarheden”, zegt zuster Bep. “Doordat hij zijn eigen kwetsbaarheid ontdekt, vindt hij toenadering tot anderen. Als we perfect zijn, als alles goed is, dan heb ik jou eigenlijk niet nodig. Op het moment dat je jezelf durft toe te staan om je zwaktes en kwetsbaarheid te erkennen, ontstaat er ruimte voor de ander om binnen te komen. Als je blijft zeggen: ‘nee, nee, alles gaat prima’, dan gebeurt er nooit wat. Gaatjes, onvolkomenheden, zijn goed, want dat betekent dat er relatie kan ontstaan. Iedereen die helpt in Poverello wordt uitgenodigd om zichzelf te zijn, ook op de dagen waarop het juist niet goed gaat, je niet in je beste humeur bent. In het restaurant zullen ze het begrijpen.”

Ook dat is wat voor Van Eetvelde voorzienigheid betekent. “Er zit het idee in dat je altijd opnieuw kunt beginnen. Als we het moeilijk hebben in Poverello, hebben we elkaar meer nodig, het brengt ons bij elkaar. Armoede brengt mensen dichter bij elkaar. Onze maatschappij is zo rijk, we hebben elkaar niet nodig. Dat maakt het ook zo moeilijk om kerk te worden: de rijkdom is te groot. Ook binnen Poverello is dat een beetje een probleem. Misschien zouden we gemakkelijker samen kunnen leven als we het materieel minder goed hebben. Soms zie je bij gasten in het restaurant de gedachten: hoe meer ik heb, hoe tevredener ik ben. Ze willen graag zo veel en zo luxe mogelijk eten. Terwijl dat niets met geluk te maken heeft.”

Uiteindelijk gaat het volgens Van Eetvelde allemaal om relaties. “Een vorm van familie creëren, elkaar ontmoeten in respect en vriendschap. Ook daar zit voorzienigheid in. Dingen laten gebeuren, laten toekomen.”

Betalen

Wederzijds respect wordt niet automatisch gegeven. “Soms moet je ook om respect vragen. Anders laat je met je sollen, dat is helemaal niet goed. Vroeger, toen we net met Poverello begonnen, kregen mensen zo vaak als ze wilden een extra portie eten. Totdat men op een gegeven moment zijn voor de tweede keer volgeschepte bord is gaan doorgeven aan de buurman. Zodat die niet voor de maaltijd hoefde te betalen. Veel van de regels in Poverello zijn ontstaan door misbruik. Ik noem dat een spel. Men moet de regels aanpassen om het spel te kunnen spelen.”

Voor het eten wordt een kleine bijdrage gevraagd: een warm middagmaal kost één euro, soep of een drankje kost twintig cent. Ook dit heeft met respect te maken. Want: alles wat gratis is, verliest zijn waarde. “De onthaalden in ons restaurant betalen voor hun maaltijd, zijn daarmee volwaardige klanten en hebben bijvoorbeeld ook het recht om ontevreden te zijn”, vindt zuster Bep. Hoe ga je dan om met iemand waarvan je weet dat hij of zij de euro eigenlijk niet kan opbrengen?

“Een keer bracht ik een bord met eten naar een dame, die resoluut zei: ik kan deze maaltijd niet betalen, dus u geeft hem mij toch wel gratis?”, herinnert zuster Bep zich. “Nee mevrouw, zei ik, een maaltijd kost één euro. Langzaam schoof ik het bord, dat ik al voor haar neer had gezet, terug naar mij toe. En op dat moment stonden drie of vier mensen om haar heen op om voor haar te betalen. Toen besefte ik: had ik haar deze maaltijd meteen gratis aangeboden, dan ontneem ik de gelegenheid voor solidariteit. De gelegenheid van de armen om de nog armeren te helpen.”

Werken met allerarmsten is niet altijd makkelijk. “Soms als ik naar huis ga en de metro pak, zit ik in de wagon waar tegenover me op de bank Sabine ligt”, vertelt zuster Bep. Een paar maanden geleden, tijdens een van de gezamenlijke pelgrimages, deelde zij een kamer met Sabine. “En nu zit ik dan in die wagon en zie ik haar op dat bankje liggen. Dan voel ik mij zo machteloos. En het enige wat ik op dat moment kan doen, als we elkaar zien, is een moment van uitwisseling. Elkaar een zoen te sturen. Waar ze dit gebaar maakt, van… het is zo, ik lig hier op deze bank. Ik wil haar ontzettend graag van de straat helpen, maar dat kan alleen als zij het zelf ook kan en wil. Het enige wat ik kan doen is haar laten weten: als je hulp nodig hebt, dan kun je komen, en dan doe ik wat ik kan doen. Maar dat kan alleen als de vraag vanuit haarzelf komt.”

Gemeenschap

“Het zijn de noodlijdenden, de mensen die in nood zijn, die ons kunnen bevrijden uit onze eigen cocon, onze eigen groep”, zo besluit Johan van Eetvelde het gesprek. “Zij zorgen ervoor dat wij, elke keer weer opnieuw, de deur open moeten zetten. De deur van onze gewoontes. Het mooie van Poverello is dat wij een gemeenschap zijn die ten dienste staat van een andere gemeenschap. We zijn hier niet voor onszelf, om te koken, af te wassen of op te scheppen, we zijn hier om mensen te verwelkomen. En dat besef, dat maakt dat wij in alle eenvoud nog meer ons hart kunnen leggen in het werk dat wij doen.”

premium

Achtergrond

Zwanine Siedenburg

5 januari 2021

'Het goede verneem ik niet door op de bank te zitten. Ik vind het bij mensen'