Het is begin maart 1953, een maand na de Watersnoodramp in Nederland, dat Sovjet-leider Joseph Stalin na een kort ziekbed overlijdt. Generaties Sovjet-burgers zijn dan opgegroeid met de persoonlijkheidscultus van de grote man van het dictatoriale communisme. Want al in 1924 stierf diens voorganger Lenin, de leider van de Russische Revolutie in 1917. Sindsdien lag Lenins gebalsemde lichaam in een mausoleum op het Rode Plein.
De staatsbegrafenis van Stalin en het in rouw gedompelde volk werden in die koude voorjaarsmaand uitvoerig gefilmd. De deels Wit-Russische, deels Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa heeft de film van destijds opgedoken uit de Russische staatsarchieven en gehermonteerd.
Alsnog is de film een sober verslag gebleven van de dagen na de dood van Stalin. Van een olieveld in Azerbeidzjan tot een kolchoz in Tadzjikistan, van een dorp in Oekraïne tot aan het gebergte in de Altai-regio: we zien de inwoners van het immense communistische rijk plechtig luisteren naar het verslag dat luidsprekers doen van de slechte gezondheid van Stalin.
De staatsbegrafenis van Stalin en het in rouw gedompelde volk werden in die koude voorjaarsmaand uitvoerig gefilmd
jurgen tiekstra
Van Minsk tot Vladivostok en van Kirgizië tot Litouwen staan mensen in lange rijen bij kiosken om met eigen ogen het doodsbericht in de krant te lezen en daarna in lange optochten over kolossale pleinen te lopen, op weg om een groeiende berg bloemenkransen te leggen aan de voet van grote Stalin-standbeelden. Ondertussen worden in Sovjet-fabrieken speeches gehouden voor het gehoor van zwijgend luisterende arbeiders: oproepen om de revolutie voort te zetten en verder te werken aan de heilstaat.
Je bent er even bij, als 21e eeuwse westerling: je kunt je voorstellen dat je meeloopt in de schuifelende rij door de gangen van het immense vakbondsgebouw Dom Soyuzov in Moskou, waar het lichaam van Stalin ligt opgebaard in de pilarenhal temidden van een overdaad aan bloemen. De lucht is gevuld met gesnif, geschuifel en gekuch. Misschien druk je zelf ook een zakdoek tegen de natte ogen, omdat ook jij je vertrouwen had gelegd in de vader van de revolutie en vreest wat de toekomst gaat brengen.
Vergeleken met de glorie van zo’n dictatuur is een democratie een rommelige zaak, vol tweedracht, onderling geruzie en krachteloosheid
jurgen tiekstra
De kijker kan dan iets voelen van de verleiding van de dictatuur, waarin het volk zich verenigt in één ideaal en vertrouwen legt in één man. Vergeleken met de glorie van zo’n dictatuur is een democratie een rommelige zaak, vol tweedracht, onderling geruzie en krachteloosheid.
We leven nu in de toekomst die in 1953 nog moest komen. We weten wat erna gebeurd is. Misschien had filmmaker Loznitsa met die kennis van nu meer kunnen doen. Vertellen bijvoorbeeld dat veiligheidschef Beria, die een speech houdt vanaf het dak van het mausoleum, vier maanden later beschuldigd wordt van verraad en geëxecuteerd. Drie jaar later hield de nieuwe Sovjet-leider Chroetsjov een vier uur durende speech waarin hij Stalin beschuldigde van wandaden en grote fouten tijdens de oorlog.
Onder andere vanwege die speech braken opstanden uit in Polen en Hongarije. In 1961 werd het lichaam van Stalin uit het mausoleum gehaald en elders begraven, naar verluidt onder een laag beton en graniet. Maar dat weten ze nog niet: de mensen die we hier zien treuren.
State Funeral is vanaf 7 oktober te zien in de bioscoop.
