Een scene uit de theatervoorstelling Niet Meer Zonder Jou
© Cigdem Yüksel
Tot nu toe interviewde Van den Brandt 26 Britse vrouwen en nu richt ze zich op vrouwen in Nederland. De deelnemers hebben uiteenlopende achtergronden. Ze komen bijvoorbeeld uit de mormoonse kerk, zijn Jehova's Getuigen, staan in de katholieke traditie, bewegen zich in evangelische hoek of ze zijn soennitisch-islamitisch opgevoed. Enkele thema's zijn Van den Brandt al in een vroeg stadium van onderzoek opgevallen: de rol van familierelaties, plotselinge levensgebeurtenissen en emoties. Het zijn belangrijke onderdelen in de trajecten van vrouwen om uiteindelijk een religie verlaten.
Waarom ben je aan dit onderzoek begonnen?
"Van 2016 tot 2021 werkte ik in een onderzoeksproject aan de Universiteit Utrecht dat ging over de religieuze bekering van vrouwen tot jodendom, christendom en islam.[2] Mijn collega’s en ik hielden ons bezig met veldwerk en vormen van representatie in media, kunst en cultuur. Vanuit dat project ben ik een nieuwe vraag gaan stellen: in plaats van te onderzoeken hoe vrouwen religieus worden, wil ik nu graag leren over hoe vrouwen uit religie vertrekken en wat dat voor hen betekent.
Volgens de cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek van eind 2022 rekenen steeds minder mensen in Nederland zich tot een religieuze gemeenschap, en vooral het aandeel katholieken zou zijn geslonken. Het CBS stelt dat meer vrouwen dan mannen zich zien als behorend tot een religieuze groep.[3] Er is de afgelopen maanden veel gezegd en gedaan over deze cijfers. Maar wat de ontwikkelingen mij zeggen is dat het belangrijk is inzicht te verwerven in de ervaringen van mensen die religie verlaten.
Er bestaat al wat onderzoek naar religieverlating, maar we weten nog weinig over de rol van gender en seksualiteit hierin. Daar wil ik dus graag een bijdrage doen.
Ik denk niet dat onderzoeksinteresse altijd direct verklaard kunnen worden vanuit het levensverhaal van de onderzoeker, maar wel dat die mogelijk een rol speelt bij het soort vragen dat gesteld worden. Ik groeide op in een klein dorp in de Gelderse Vallei in de Nederlands Hervormde Kerk. Daar had ik een onbezorgde jeugd, maar in mij ontstond wel een verlangen naar een bredere horizon: ik hield van leren en wilde graag andere culturen en levenswijzen leren kennen. Ik ging mijn kerk, dorp en regio zien als saai, weinig divers en conservatief. In mijn onderzoek teken ik onder andere verhalen op van vrouwen voor wie religieverlating samenvalt met een kritiek op een bepaalde levenswijze en de plek voor vrouwen daarin. Ik herken daarin aspecten van mijn eigen verhaal."
In jouw onderzoek bestudeer je via hedendaagse kunst en cultuur vrouwen die religie verlaten. Waarom heb je voor deze invalshoek gekozen?
"Ik verzamel levensverhalen als voornaamste bron van data. Maar ik houd ook erg van hedendaagse kunst en cultuur en heb de afgelopen jaren in het bekeringsproject veel films, documentaires, theater en romans onderzocht. Terwijl ik bezig was met interviews in het Verenigd Koninkrijk verdiepte ik mijn kennis van religieverlating aan de hand van kunst en cultuur. Dit domein biedt kunstenaars en schrijvers immers ruimte om de complexiteit van menselijke relaties en individuele beleving te verkennen en te begrijpen."
Welke kunst- en cultuurstukken heb je gekozen ter illustratie?
"Ik kies voor drie verschillende kunst- en cultuurstukken: één uit Nederland en twee uit het Verenigd Koninkrijk. Deze documentaire, roman en film bestrijken drie verschillende religieuze tradities die al in mijn levensverhalenonderzoek zijn opgenomen. Enkele vrouwen uit mijn onderzoek hebben mij deze bovendien aangeraden: ze voelden dat ze verhalen vertellen die dicht bij hun eigen ervaringen komen. De vrouwen herkenden delen van zichzelf en hun omgeving erin.
In het bespreken van de documentaire, roman en film breng ik drie vrouwelijke personages voor het voetlicht. De eerste is Nazmiye, uit de Nederlandse documentaire Niet Meer Zonder Jou (2018).[4] De tweede is Claire, uit de Britse roman A Song for Issy Bradley (2014).[5] De laatste is Luise, uit de Britse film Apostasy (2017).[6] Ik kijk naar wat Nazmiye, Claire en Luise ons vertellen over het verlaten van de soennitische islam, de mormoonse kerk en de Jehova's Getuigen."
Kun je kort iets vertellen over de Engelse voorbeelden Claire en Luisa?
"De roman van Carys Bray vertelt over een mormoons gezin, de familie Bradley, dat een geloofscrisis doormaakt. Op de verjaardag van de zevenjarige Jacob sterft de jongste dochter, de vierjarige Issay, onverwacht aan een hersenvliesontsteking. Voor Claire is de dood van haar jongste kind ontwrichtend voor haar zelfverstaan als moeder en haar geloof. Ze voelt zich schuldig, en de rouwkaarten van gemeenteleden die haar proberen gerust te stellen troosten haar niet. Ze raakt vermoeid en kruipt in het stapelbed dat nog steeds naar Issy ruikt, en ze staat wekenlang niet meer op. Na een droom over een ontmoeting met Jezus op het strand, gaat ze naar zee in de hoop dat Hij komt. Ian en de kinderen arriveren en roepen om haar. Dat is het open einde: of het huwelijk van Ian en Claire het zal redden is een open vraag, alsook die naar Claire’s geloofsleven. Bray maakt prachtig invoelbaar hoe een plotselinge levensgebeurtenis, de daaropvolgende rouw, en het onvoldoende gesteund en gezien worden in die rouw, leiden tot een crisis waarbij het maar zeer de vraag is of het geloof dit te boven komt.
De film van Daniel Kokotajlo toont hoe ook Jehova's Getuigen Ivanna, en haar twee tienerdochters, Luisa en Alex, voor geloofsbeproevingen staan. Luisa onthult haar zwangerschap en is niet van plan haar vriend mee te nemen naar de Koninkrijkszaal. Ze wordt geëxcommuniceerd en ze is "niet langer één van Jehovah's Getuigen". Als gevolg daarvan wordt Luisa door haar familie en gemeenschap gemeden totdat ze weer kan terugkomen ofwel hersteld is. Luisa verhuist, maar wordt door haar vriend verlaten. Ze voelt zich eenzaam en hulpeloos, en start begeleidingsbijeenkomsten met de ouderlingen met als doel weer hersteld te worden. De ouderlingen ontmoedigen bezoeken van Ivanna aan haar dochter. Wanneer Luisa de ouderlingen opnieuw ontmoet, uit ze haar frustratie: ze vindt de ouderlingen te veeleisend en controlerend en voelt zich vernederd, en verlaat het gebouw. Ze vertrekt, waardoor terugkomen als Jehova's Getuige niet meer mogelijk is. Ook in het geval van Luisa zien we plotselinge levensgebeurtenissen die tot een kentering leiden: door haar zwangerschap wordt ze uitgesloten van de gemeenschap, en deze breuk kan niet meer geheeld worden."
De documentaire Niet Meer Zonder Jou is dichter bij huis. Waar gaat het stuk over?
"Deze documentaire is heel bijzonder: het toont een theaterstuk door Adelheid Roosen en Nazmiye Oral. Dit theaterstuk werd in 2018 en 2019 opgevoerd door Nazmiye en haar moeder Havva in vele Nederlandse steden, Antwerpen en New York. Centraal staat het gesprek van Nazmiye en Havva over de complexe moeder-dochterrelatie, en de spanningen veroorzaakt door Nazmiye’s rebellie tegen haar moeders' verwachtingen, haar kritiek op de sociale controle van de gemeenschap, en haar afstand nemen van het islamitische geloof. De documentaire toont echter het stuk zoals het in het ouderlijk huis wordt opgevoerd in het bijzijn van Nazmiye's broers, zus, tante en neef. Dit brengt een complicerende laag aan: het is niet langer een eenzijdige voorstelling, maar wordt vaak onderbroken door de familieleden, die hun meningen en ervaringen willen delen. Het gesprek is niet meer volledig in handen van Nazmiye en Havva: de familieleden zijn het zichtbaar en hoorbaar (on)eens met de beweringen die worden gedaan."
Toen ik de documentaire zag viel mij op dat Nazmiye niet vanuit de Turkse of islamitische cultuur vertrok, maar vanuit de liefde. Wat zegt dat over de weg van geloofsverlating?
"Tegen het einde van het stuk vertelt Nazmiye over een episode in haar leven die zij als een beproeving heeft ervaren, namelijk haar geheime abortus. Haar familieleden tonen hun woede, verdriet en genegenheid. Terwijl ze praten over de pijn die ze elkaar hebben gedaan en de meningsverschillen die ze tot op heden hebben, houden Nazmiya en haar moeder elkaars hand vast en denken na over wat het betekent om als familie van elkaar te houden. Nazmiye benoemt de pijn en de eenzaamheid die zij heeft ervaren door het gevoel niet volledig geaccepteerd en gerespecteerd te worden door haar moeder; het gevoel geen kind te zijn om trots op te zijn.
Ze stelt echter, inderdaad, ook liefde centraal. Nazmiye ziet de bereidheid van haar moeder om in het toneelstuk op te treden, en zich zo op het terrein van haar dochter te begeven, als een daad van onvoorwaardelijke liefde en opoffering. Ook benadrukt Nazmiye blij te zijn “om het stuk te delen met de mensen van wie ik hou”. Nazmiye mag de manier van leven die haar familieleden als islamitisch beschouwen dan wel hebben afgewezen, de affectieve banden, verwoord door begrippen als liefde en opoffering, blijven behouden."
Welke inzichten bieden Nazmiye, Claire en Luisa in religieverlating als het gaat om familierelaties, biografische breuken en emoties?
"Familierelaties, biografische breuken en emoties zijn nauw met elkaar verweven. Ze kunnen niet los van elkaar worden gezien. Zo onderstrepen verhalen over vrouwen die religie verlaten het belang van relaties met naasten. Nazmiye laat zien dat haar vertrek uit islam veel te maken heeft met haar jeugdervaring door haar moeder te zijn ondergewaardeerd en beperkt. Biografische breuken zijn plotselinge onverwachte gebeurtenissen die ons leven overhoophalen, soms met inbegrip van religie.
Terugdenkend aan Claire en Luise, zien we hoe de plotselinge dood van een dochter, of een ongeplande zwangerschap buiten het huwelijk en uitsluiting van de gemeenschap, ertoe leiden niet meer te weten hoe de wereld nog te zien vanuit een geloofsperspectief. Bovendien is het verlaten van religie een emotionele aangelegenheid. Emoties gaan over gehechtheid aan anderen en beweging: ze bewegen ons of houden ons op onze plaats. Dat laatste neem ik heel letterlijk: in sommige gevallen helpen of dwingen emoties vrouwen uit hun religie te stappen. Nazmiye vertelt over de eenzaamheid en vervreemding die ze voelde door haar geheime abortus, Claire's verdriet brengt haar in een geloofscrisis, en Luise's frustratie over hoe de ouderlingen haar en haar moeder behandelen ‘knapt’, met als gevolg dat ze voorgoed vertrekt."
In hoeverre lijken deze ‘publieke’ verhalen op de verhalen van de anonieme mensen die je spreekt in je onderzoek?
"Deze ervaringen met familie, biografische breuken en emoties in verband met religieverlating zijn zeker niet uniek voor de besproken publieke verhalen: ik zie bij mijn gesprekspartners soortgelijke patronen en zorgen in hun levensverhalen. Relaties met echtgenoten, (klein)kinderen, ouders en vrienden weerhouden, worden geraakt door of faciliteren religieverlating. Ik hoor over de rol van levensveranderende gebeurtenissen zoals zwangerschap, abortus, uit huis gaan, scheiding en migratie. En de levensverhalen die op mijn bord liggen staan bol van de emoties: frustratie, uitputting, vreugde, opluchting, verdriet, woede, angst, blijdschap, en vaak van alles door elkaar. En natuurlijk is ieder levensverhaal uniek, en zo is het verlaten van religie dan ook verbonden aan diverse ervaringen."
Ik ben Nella van den Brandt en werk aan Coventry University (VK) aan een nieuw onderzoeksproject over vrouwen die religie verlaten in het Verenigd Koninkrijk en Nederland. Ik ben op zoek naar verschillende vrouwen die aan onderstaande oproep voldoen. Als dit op u van toepassing is, en u bent geïnteresseerd in deelname, stuurt u mij dan een e-mail. Of als u mensen kent op wie dit van toepassing is, deel het dan met hen. Hartelijk dank hiervoor!
Heb je jouw Joodse of islamitische religie, gemeenschap en/of levenswijze verlaten en wil je jouw verhaal hierover delen?
Ik hoor graag van vrouwen die geïnteresseerd zijn te vertellen over hun ervaringen met het verlaten van hun geloof en/of religieuze gemeenschap of levenswijze in een vertrouwelijk interview. Het onderzoek heeft tot doel inzicht te krijgen in de ervaringen van vrouwen en hun hedendaagse leven. Dit onderzoek wordt gefinancierd door een Marie Skłodowska-Curie Individual Fellowship. Ik ben geïnteresseerd in gesprekken met vrouwen met uiteenlopende joodse en islamitische achtergronden alsook mensen met diverse seksuele en trans en genderqueer identiteiten. De interviews worden opgenomen, duren ongeveer een uur en gaan over jouw ervaringen met en opvattingen over het verlaten van joodse of islamitische religie, gemeenschap of levenswijze.
Als je geïnteresseerd bent in deelname, mail dan naar dit mailadres en ik geef graag verder toelichting.
Voetnoten
[1] Dit onderzoek, ‘Women Leaving Religion in the UK and the Netherlands’, is gefinancierd door een individuele beurs toegekend door Marie Skłodowska-Curie (EU).
[2] Dit onderzoek, “Beyond ‘Religion vs Emancipation’: Gender and Sexuality in Women’s Conversions to Judaism, Christianity, and Islam in Contemporary Western Europe”, werd gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).
[3] CBS: Bijna 6 op de 10 Nederlanders behoren niet tot een religieuze groep. Link.
[4] De Jong M (2018) ‘Niet Meer Zonder Jou’. HUMAN.
[5] Bray C (2014) A Song for Issy Bradley. London: Windmill Books.
[6] Kokotajlo D (2017). ‘Apostasy’. Film produced by Gravitas Ventures/iFeatures/Creative England/BBC Films/British Film Institute.
Heeft u interessante nieuwstips of verhalen te delen over religie, zingeving en samenleving?
Maak kennis met VOLZIN magazine. Digitale abonnementen zijn er al vanaf €1,99 per week.