In de Volzin podcast Groetjes uit Shambhala ontrafelen hoogleraar Paul van der Velde en theoloog Jonas Slaats - met een kritische blik en een gezonde dosis humor - verschillende vormen van hedendaagse spiritualiteit en esoterie. In deze podcastaflevering gaan ze dieper in op Tantra en erotische spiritualiteit.
Spiritualiteit en seksualiteit lijken goed samen te gaan in het tantrisme. In de vele tantraworkshops die her en der aangeboden worden, exploreert men het eigen lichaam en gaat men aan de slag met erotische massages om meer balans te brengen tussen mannelijke en vrouwelijke energieën. Als inspiratiebron verwijst men daarbij vaak naar de oude tantratradities uit India. Maar wie alles van dichterbij onderzoekt, zal merken dat ‘oosterse’ en ‘westerse’ tantra nogal sterk van elkaar verschillen en bijgevolg andere spirituele doelen dienen.
Beluister het gesprek
Hieronder is een fragment uit het podcastgesprek uitgewerkt (bewerkt).
Paul van der Velde: "Tantra tref je in zowel hindoeïsme als boeddhisme aan, maar als ik zie hoe mensen er in het westen mee omgaan, dan denk ik, tja, er is gewoon een term overgewaaid en die is een eigen leven gaan leiden. In sommige vormen van westerse tantra, bijvoorbeeld, probeert men het orgasme uit te stellen om bepaalde innerlijke energieën op te wekken, maar met Indisch tantrisme heeft zoiets weinig te maken. Dat soort ‘gedisciplineerde’ erotische seksualiteit kwam je natuurlijk wél tegen in de beweging van Osho, de controversiële goeroe die bekend stond om zijn pleidooi voor vrije liefde. De tantrasessies in zijn ashram waren er immers op gericht je persoonlijke seksualiteit te verdiepen. Dat was allemaal erg populair in de jaren zeventig en tachtig. Maar op de universiteit van Utrecht, waar ik in diezelfde periode studeerde, deed men veel onderzoek naar de klassieke tantrateksten en daarin tref je over het algemeen weinig erotiek aan. Die spanning tussen klassieke tantra en de westerse erotische spiritualiteit, kon al eens voor komische taferelen zorgen. Zo kwam er op zekere dag een hoogleraar Aziatische kunstgeschiedenis een beetje overstuur de bibliotheek binnengestormd. Toen we hem vroegen wat er aan de hand was, vertelde hij dat hij uitgenodigd was voor een conferentie over tantra in Duitsland. Hij had toegezegd en vervolgens had de organisatie hem blijkbaar gevraagd of zijn publiek naakt moest zijn. We moesten hem op dat moment dus uitleggen: 'Well, professor, something happened while you were in the library.'"
Jonas Slaats: "De arme man. Hij zal er inderdaad weinig van begrepen hebben. Want niet alleen is spirituele erotiek geen standaard onderdeel van de klassieke tantrateksten, ook in de bredere Indische cultuur draagt het woord een totaal andere lading. Zo gebruikt men de uitdrukking ‘tantra-mantra’ soms wel eens als het equivalent van ‘hocus-pocus’. Bij ons wordt het woord ‘mantra’ louter verbonden met meditatietechnieken en het woord ‘tantra’ met seksuele spiritualiteit, maar wanneer men in India beide woorden samenvoegt dan verwijst men daarmee naar mensen die zich bezig houden met kruiden, talismannen en zwarte magie."
Van der velde: "Inderdaad. Het gaat dan over rituelen in de donkere nacht bij de nieuwe maan. In de rituelen van sommige tantragroeperingen zijn ook de vijf ‘m’-en aanwezig: vijf ‘verboden ingrediënten’ die met de letter ‘m’ beginnen. Het gaat dan om mamsa (vlees), matsya (vis), madya (wijn), mudra (wat verschillende betekenis heeft zoals gefermenteerd graan dat hallucinaties opwekt, handhoudingen die magische krachten opwekken of het drinken van vaginaal vocht) en maithuna (erotische betrekkingen met iemand van een lagere kaste). Seksuele betrekkingen zijn dus wel een onderdeel, maar het staat niet centraal. De rode draad is hier eerder ‘onreinheid’. Dieren eten doorbreekt het vegetarisme van klassieke hindoes en boeddhisten, alcohol drinken wordt meewarig bekeken en seks hebben met iemand die niet jouw eigen vrouw is en tot een lager kaste behoort, doorbreekt alle sociale begrenzingen.
In de rituelen van sommige tantragroeperingen zijn ook de vijf ‘m’-en aanwezig: vijf ‘verboden ingrediënten’ die met de letter ‘m’ beginnen. Het gaat dan om mamsa (vlees), matsya (vis), madya (wijn), mudra (wat verschillende betekenis heeft zoals gefermenteerd graan dat hallucinaties opwekt, handhoudingen die magische krachten opwekken of het drinken van vaginaal vocht) en maithuna (erotische betrekkingen met iemand van een lagere kaste)
Paul van der velde
Zodus, wat je in de gewone wereld nooit zou doen, doe je in de magische wereld van de nacht. In de tantratradities leeft nu eenmaal de gedachte dat de gewone wereld van dagelijkse begeerten en beslommeringen sterk vervlochten is met de wereld van de verlichting en bevrijding. Ze zijn niet totaal gescheiden en je kan de ene bereiken dwars door de andere heen. Het idee is dan dat je gebonden blijft aan de gewone wereld, zolang je jezelf aan de wetten van die wereld houdt. Maar wanneer je de regels van die wereld bewust ontkracht, dan belandt je als vanzelf in de wereld van verlichting. Daarom gaan sommige tantrika’s alle taboes van hun tijd overtreden."
Slaats: "Ik las onlangs een boek van de gerenommeerde religiewetenschapper Hugh Urban waarin hij dat verder uitspit. Als we al op zoek gaan naar een centraal element in tantra, dan is dat bloed – wat op verschillende manieren samenhangt met die onreinheid. Bijvoorbeeld, in de tantrische tempels, die vaak ook aan Kali – de godin van de dood – zijn opgedragen, werden en worden dierenoffers gebracht. En de weinig tantrische teksten waarin sprake is van seksuele rituelen richten zich helemaal niet op persoonlijke spirituele extase. Het is wel de bedoeling van de goden ongekende krachten te verkrijgen door een daad van transgressie. Je hebt daarom niet alleen seks met een vrouw uit een lagere kaste, maar op het einde van de daad vang je haar menstruatiebloed op samen met je sperma en vervolgens drink je alles op."
Van der Velde: "Ja, sommige tantrische praktijken gingen en gaan nogal ver. Het is allemaal erg zeldzaam, maar het is er wel. En eenmaal je die weg bent ingeslagen, moet je hem ook helemaal gaan. Het doorbreken van de taboes is zo vergaand, dat je jezelf achteraf ook niet meer kan zuiveren. Men vergelijkt het wel eens metaforisch met het inslikken van een stekelvarken. Die kan je niet meer uitspuwen wanneer je je bedenkt. Want eenmaal zo’n stekelvarken zijn pinnen uitzet en je wangen doorprikt, dan zit hij vast en gaan die gaten er niet meer uit. Door tantra wordt je cultureel gesproken dus echt een ander soort mens."
Slaats: "Ik kan me best wel inbeelden dat het bij sommigen effectief tot een uiterst krachtige spirituele ervaring leidde. Want indien je er werkelijk voor kiest om alle sociale normen overboord te gooien en jezelf buiten de samenleving te plaatsen, dan is dat natuurlijk een doodsteek voor je ego en laat je alle statusdrang volledig los, waardoor je in een andere mentale staat terecht kan komen. Maar dat is uiteindelijk niet wat mensen op het oog hebben wanneer ze zich in Nederland of België met tantra inlaten. Want ook al is het nog steeds de maatschappelijke norm om je seksualiteit binnen de geijkte gezinsstructuren te beleven en daar niet te veel met anderen over uit te wisselen, de seksuele openheid die mensen in tantrakringen opzoeken is nu ook weer niet zo grensoverschrijdend. Meer nog, erotische betrekkingen hebben met meerdere partners vinden velen best begerenswaardig."
Van der velde: "Het is natuurlijk wel zo dat dit voor vrouwen nog steeds anders is dan voor mannen. Als mannen meerdere partners hebben, wordt dat veel gemakkelijker aanvaard."
Slaats: "Dat is waar. En het is zonder twijfel een positief aspect van westerse tantra dat men daar anders mee omgaat. Er zal hier en daar ook wel wat mislopen, maar in de westerse tantrakringen waar ik tot nog toe mee in contact kwam, leek men toch op een gelijkwaardige manier met gender om te gaan. Dergelijke tantrabijeenkomsten maken het voor vrouwen dan ook mogelijk om de maatschappelijke normering wat meer terzijde te schuiven en hun seksualiteit vrijer te beleven. Of er dan verder veel relatie met oosterse tantra, is uiteindelijk niet zo belangrijk. Het wijkt soms wel erg ver af van de oorspronkelijke traditie, maar indien sommigen graag verwijzen naar prenten uit de Kama Sutra, dan is dat misschien meer een kwestie van esthetiek dan van historiek.
Trouwens, is er eigenlijk een historische relatie tussen tantra en de Kama Sutra?"
Van der Velde: "Niet meteen. Herman Tieken, een Sanskritist van de universiteit van Leiden, heeft ooit de hypothese naar voor geschoven dat de Kama Sutra een persiflage is, waarbij men erotische vergelijkingen gebruikte om politieke dynamieken uit te leggen. Zo zou het veroveren van een vrouw een manier zijn om uit te leggen hoe de koning een gebied moest veroveren. In die zin was de tekst misschien vooral bedoeld om in elitekringen elkaar op de dijen te kletsen van het lachen. Die hypothese zou wel eens kunnen kloppen, maar zelfs als dat de oorspronkelijke intentie was, dan nog werd de humor snel vergeten. De commentaren van de hofteksten uit latere eeuwen namen de Kama Sutra immers heel serieus. Ze zagen het als een tekst die aangeeft hoe je een volwassen, stads leven moet vorm geven – met alle erotiek die daarbij hoort. Het heeft dus weinig te maken met verlichting en spiritualiteit."
De Kama Sutra sluit misschien beter aan bij westerse tantra dan de oorspronkelijke tantra. Of de tekst nu gelezen werd als een persiflage of gebruikt werd als handleiding voor erotiek, in beide gevallen was het een onderdeel van een hogere middenklasse cultuur waarbij men er vooral op uit was om ‘plezier te beleven'
Jonas Slaats
Slaats: "De Kama Sutra sluit dus misschien beter aan bij westerse tantra, dan de oorspronkelijke tantra. Of de tekst nu gelezen werd als een persiflage of gebruikt werd als handleiding voor erotiek, in beide gevallen was het een onderdeel van een hogere middenklasse cultuur waarbij men er vooral op uit was om ‘plezier te beleven’. En westerse tantra is in vele opzichten eveneens een poging om het hogere middenklasse leven zo gelukzalig mogelijk te maken. Dat brengt ons trouwens terug bij Osho. Hij had immers veel aanhang onder Europeanen en Amerikanen die op zoek waren naar manieren om de kleinburgerlijke moraal van hun opvoeding te doorbreken. Was het dan Osho die het woord ‘tantra’ zijn hedendaagse, westerse invulling gaf?"
Van der Velde: "Hij zette het beeld vermoedelijk veel kracht bij, maar het gaat al wat langer terug, tot in het begin van de 20ste eeuw. Toen had je immers boeken zoals The Serpent Power van Arthur Avalon en figuren zoals Aleister Crowley die het met toenmalig occultisme verbonden."
Slaats: "Maar binnen zijn vorm van occultisme was Crowley dan wel weer sterk bezig met zwarte magie – dus die kant van oosterse tantra zat er toen toch nog wat meer in verweven."
Van der Velde: "Dat klopt. In die zin kunnen we misschien wel stellen dat tantra wat ‘geseculariseerd’ is. Een concept als ‘erotische secularisatie’ klinkt misschien wat vreemd, maar goed, hedendaagse spiritualiteit zit vol paradoxale dynamieken. Dat maakt het net zo boeiend."
Lees ook
