De voormalig voorzitter van het Vlaamse Humanistisch Verbond, Rik Pinxten, schreef een verrassend boek vanuit zijn zorgen over de toekomst van de mensheid. Hij is emeritus-hoogleraar antropologie en verrichtte ooit veldwerk bij de Navajo-indianen. In zijn Humanisme in woelige tijden laat hij zien welke effecten het West-Europese denken tot op de dag van vandaag op de wereld heeft.
Op basis daarvan richt hij zich tot zijn lezers met de aansporing onze basispremisses kritisch te bezien, en fundamenteel-constructief bij te stellen. De auteur inspireert daarbij terecht niet alleen tot individueel gewetensonderzoek - een beter milieu begint immers niet louter en alleen bij het individu. Pinxten dringt aan op een inspanning in gezamenlijkheid.
Blinde vlekken
Met zijn appèl richt Pinxten zich tot ieder die zichzelf beschouwt als een ‘hedendaags humanist, gelovig of vrijdenkend’ (p. 74). Dus zonder mensen in vakjes en hokjes te duwen. Hij sluit daarmee consequent aan op zijn analyse van de gedachtenhistorie, waarin hij blootlegt welke blinde vlekken onze eeuwenoude dominante Europese cultuur heeft. Humanisme vormt een latere loot aan die gedachtenboom: humanisme baseert zich immers met eigen accenten op eenzelfde type denken als de ‘boekgodsdiensten’.
Kenmerken daarvan zijn superioriteitsdenken - wij hebben het bij het rechte eind, en mensen uit andere culturen niet - en gespletenheidsdenken - de mens is volstrekt anders dan de natuur en de dieren. Zo vonden en vinden veel Europeanen andere culturen primitief en vinden dat zij bekeerd moeten worden. In een moderner jasje: andere landen moeten onze visie op mensenrechten delen.
Mens boven natuur
In dat Europese denken staat de mens boven de natuur. Dat zou de mens het recht geven de natuur zonder respect te bejegenen en ten behoeve van zichzelf te exploiteren. Pinxten gebruikt daarbij zelfs de term rentmeesterschap, een woord dat door ons vaak juist eerder in een omgekeerde betekenis wordt gebruikt.
Pinxten vestigt – heel interessant - ook de aandacht op de uitzonderingspositie die indertijd Michel de Montaigne innam. De auteur toonde zich “onbevangen geïnteresseerd in inheemsen.” Sommigen werden tijdens zijn leven naar Frankrijk gebracht (p. 30). Montaigne uitte ook twijfels over de aanname “dat de mens zichzelf boven de rest van de ’schepping’ mag situeren” (p. 60).
Pinxten laat verder zien dat pas in de laatste decennia enkele denkers echt aandacht vragen voor een fundamenteel echt anders denken. Voorbeelden zijn de Vlaamse humanist Leo Apostel en enkele Nederlandse humanisten: Alma, Derksen (bedoelt hij wellicht Peter Derkx?) en Dohmen (p. 141). Ook wijst hij op het belang van het denken van de dierenethicus Peter Singer (genoemd op p. 62). Helaas is werk van de laatstgenoemde vier auteurs niet terug te vinden in de overigens redelijk uitgebreide literatuurlijst in het boek.
Denk-upgrade
Het huidige exclusivistische denken en handelen dat op de schop moet, wordt uitgebreid door Pinxten belicht en bekritiseerd. Zo bespreekt hij de schadelijkheid voor mens, maatschappij en leefomgeving van het economistische neoliberalisme.
Pinxten zet ook vraagtekens bij het nogal erg positieve geloof in transhumanisme en kunstmatige intelligentie. Juist democratie vindt hij belangrijk en hij werpt een verrassend licht op de visies van onder meer Plato en de sofisten. Terecht staat hij ook uitgebreid stil bij het thema vrijheid en hij legt ons Annelies de Dijns analyse daarover voor. Uiteraard komt Pinxten ook met aansprekende voorbeelden van juist inclusieve levensvisies zoals hij die leerde kennen bij de Navajo´s.
Met dit boek richt Pinxten zich tot alle andere westerse mensen van goede wil. De denk-upgrade die hij bepleit kenmerkt zich door niet-eurocentrisch, ecologisch en duurzaamheid, daarin begrepen ook een werkelijk democratische samenlevingscultuur. Pinxten reikt om kort te gaan zinnige informatie aan ter inspiratie om bewuster als wereldburger te worden en actiever inzet te leveren gericht om voor een wereldsamenleving die niet gericht is op meer welvaart, maar op kwalitatief beter leven en samenleven op deze aardbol tot in lengte van jaren.
Dit boek doet een fundamentele en waardevolle duit in het zakje op een heel belangrijk eigentijds probleemgebied.
