Waarom steeds meer mensen zoeken naar zingeving

Het is opmerkelijk hoe de belangstelling voor zingeving de laatste jaren groeit. Het is een woord dat te pas en te onpas valt, in allerlei verschillende definities en in allerlei verschillende contexten. Dat is een nieuwe ontwikkeling. En naarmate mensen minder gelovig zijn en nog maar zelden een kerk van binnen zien, gaan ze hun zingevingsvragen op andere manieren formuleren en op andere plekken stellen. Bijvoorbeeld bij de huisarts of bij de psychiater. Psychiater Dirk De Wachter en zijn collega’s signaleren daarbij een trend. Ze zien in hun spreekkamers een toenemend aantal mensen dat er in hun ogen niet thuishoort. Het zijn mensen die niet leiden aan een psychiatrisch ziektebeeld, maar mensen die, als het gaat om zingeving, ergens op misgrijpen en hun draai in het leven daardoor niet vinden.

Dirk De Wachter raakt met zijn schrijven en spreken over dit fenomeen een gevoelige snaar. Dat doen ook zijn collega’s Paul Verhaeghe en Damiaan Denys. Deze drie worden ook wel ‘sterpsychiaters’ genoemd, en dat heeft een goede reden. De optredens van deze sterpsychiaters zijn immens populair en hun boeken staan hoog op de bestsellerlijsten.

Het is een bijzondere ontwikkeling dat een psychiater het podium in het theater opgaat, en ons daar het belang van zingeving voorhoudt. En vertelt dat het leven niet draait om het najagen van geluk en spullen maar om zingeving en verbinding. Dat we moeten ophouden met onszelf en elkaar zo de maat te nemen, dat de smartphone aan de kant moet en we weer eens wat echte tijd voor elkaar moeten maken. Dat we te egoïstisch en materialistisch leven en dat dit ons ongelukkig maakt. Tot voor kort verkondigde de dominee nagenoeg hetzelfde vanaf de kansel. Inmiddels komt de dominee daar niet meer mee weg, de sterpsychiaters wel. Zij kijken niet naar een lege kerk, maar naar een volle zaal. En ze krijgen er zelfs een honorarium en applaus voor.

Zingeving op nieuwe plekken

Niet alleen de sterpsychiaters maken furore in de brede aandacht die zingeving de laatste jaren krijgt. Zingeving is inmiddels echt geen uitsluitend kerkelijk of religieus gebeuren meer. Het is een terrein dat steeds diverser wordt en zich verschillende kanten op beweegt. En er is de laatste jaren een reeks aan niet-religieuze speelvelden bij gekomen waar zingeving een voorname rol speelt. Er voltrekt zich een soort emancipatieproces, dat zingeving losmaakt uit de zuiver levensbeschouwelijke en religieuze hoek. Dat leidt tot een verrassende en verrijkende diversiteit. Ik wil een aantal van die niet-religieuze speelvelden van zingeving bespreken.

Positieve psychologie is een groeiende stroming in de psychologie die zich niet zozeer richt op de oorzaak en klachten van psychische aandoeningen, maar meer op welbevinden, mogelijkheden en sterktes. Het is een wetenschappelijk speelveld waar zingeving een belangrijk thema is geworden. De grondleggers van de positieve psychologie, Martin Seligman en Mihaly Csikszentmihalyi, hebben er uitgebreid onderzoek naar gedaan. Siebrecht Vanhooren is hoogleraar klinische psychologie en vertelt in een interessant artikel, met de titel ‘Op zoek naar zingeving?’, meer over het verband tussen zingeving en positieve psychologie. Hij schrijft hoe het op de eerste plaats helder is dat zingeving en psychisch welzijn onlosmakelijk samenhangen. Een lawine van onderzoek in de positieve psychologie, zo schrijft hij, toont het steeds terugkerende sterke verband tussen zingeving en psychische gezondheid aan.

Mensen met psychische klachten ervaren minder zingeving. Ander onderzoek laat zien dat verschillende psychiatrische ziektebeelden samengaan met een lagere ervaring van zingeving. Tegelijkertijd is een- tot tweederde van de cliënten in de GGZ op zoek naar zingeving. De tweede belangrijke conclusie die Vanhooren trekt mag dan ook niet verbazen: zingeving verdient een plek in de psychotherapeutische behandeling. Het is boeiend om te zien hoe zingeving in een academische discipline als die van de klinische psychologie aanwezig is. Niet zozeer op basis van een morele overtuiging of een humanistisch uitgangspunt, maar omdat empirisch onderzoek het belang keer op keer overtuigend aantoont.

Opmerkelijk is dat veel psychotherapeuten hier blijkbaar moeilijk mee overweg kunnen. Er is sprake van vertechnisering van de behandeling, waarin de diagnostiek en de interventies van groter belang zijn dat het soms puur bij de lijdende mens aanwezig zijn. Dat beeld komt mij niet vreemd voor. Veel mensen die werkzaam zijn in de GGZ vertellen me dat er een grote nadruk ligt op het diagnosticeren en zo snel mogelijk en efficiënt behandelen van mensen, op een bijna fabrieksmatige manier. De menselijke maat is vaak zoek. De centrale focus op het simpelweg aandachtig luisteren naar mensen, die zo eigen is aan geestelijke begeleiding, is hier ondenkbaar.

We zien hier een terugkerend fenomeen. Het belang en de plaats van zingeving zijn helder en evident, ook in de positieve psychologie. Die wil verder kijken dan alleen de ziekte, zwakte en beschadiging van de psyche en ook aandacht schenken aan het voeden van krachtbronnen en veerkracht. Zingeving blijkt daarbij van grote waarde, en heeft zelfs een aantoonbaar preventieve kracht. Maar hoe die zingeving een plek moet krijgen in een behandeling, en welke expertise daarvoor moet worden ingezet, is blijkbaar een lastige vraag. We zijn ergens onthand geraakt, we weten niet meer hoe het moet. De praktische ervaring en expertise die religie op dit vlak kan inbrengen, wordt denk ik gemist.

Purpose is profit

Een ander speelveld waarop zingeving aan terrein wint is, opmerkelijk genoeg, dat van de marketing. De zogenaamde purpose-marketing vormt zelfs een duidelijke trend in de afgelopen jaren. De centrale gedachte in deze trend is dat een bedrijf of organisatie zich kan onderscheiden door een duidelijke maatschappelijke doelstelling of betekenis te formuleren, een zogenaamd purpose of why. Niet het product of de dienst, maar het ‘waarom van een organisatie’ (de zingeving) wekt de aandacht van de consument. Zeker als een maatschappelijk interessante doelstelling wordt nagestreefd en het winstoogmerk minder op de voorgrond staat. Een goede en aantrekkelijke purpose creëert een gunfactor en speelt, zo blijkt uit onderzoek, een belangrijke rol in de keuze voor een product of bedrijf. Zo ontstaat een verdienmodel, waarin de onderneming niet meer uitsluitend bestaat om winst te genereren maar om een bijdrage te leveren aan de maatschappij door hogere doelen na te streven. Purpose is profit.

De gouden cirkel

Het fundament van deze opmerkelijke toepassing van zingeving is afkomstig van de Britse managementgoeroe Simon Sinek. Sinek werd wereldberoemd met zijn bestseller Start with why en zijn TEDtalk uit 2009, waarin hij zijn denkmodel van de gouden cirkel uitlegt. In die gouden cirkel is de zin- en betekenisgeving, de why, de kern. Niet het product of de winst, maar het ‘waarom’ staat centraal. Succesvolle ondernemingen en inspirerend leiderschap ontstaan volgens Sinek op die plaatsen waar het ‘waarom’ het leidende principe is. Het is niet het ‘wat’ of het ‘hoe’ dat mensen samen brengt, maar het ‘waarom’.

Wat je ook van Sinek mag vinden, hij kaart een aantal boeiende en actuele maatschappelijke thema’s aan die veel verder reiken dan een hippe marketingstrategie. Hij betoogt dat winst in onze samenleving belangrijker dan de mens is geworden, en dat steeds meer mensen hierop afhaken. We vinden geen vervulling meer in het leven, of raken burned-out, net als Sinek zelf ooit overkwam. Het mag volgens hem geen wonder heten dat met name jongeren zo zoeken naar zingeving. Activisten als Gretha Thunberg, die discussie aanzwengelen en risico’s nemen, kunnen op zijn sympathie rekenen. Ook Sinek zelf zou je als activist kunnen zien. Hij roept leiders en bestuurders op om uit hun oppervlakkigheid te komen. Het is bijzonder dat juist een man als hij zingeving en betekenis in het centrum plaatst, en groei en winst daar secundair bij maakt.

Zingeving en werk

Een derde speelveld waar zingeving steeds belangrijker wordt is dat van ons dagelijks werk. De aandacht voor zingeving en werk, en werkgeluk, springt steeds meer in het oog. Sommige bedrijven stellen zelfs een Chief Happiness Officer aan. Deze deskundige draagt zorg voor werkgeluk onder medewerkers, onder anderen door een betere samenwerking, meer productiviteit en meer creativiteit te bevorderen. Deze nieuwe functie wordt soms wat lacherig ontvangen, maar er gaat wel een signaal van uit. De aandacht voor werkgeluk heeft overigens ook een praktische kant. Onderzoek laat zien dat hoe meer zingeving mensen in hun werk ervaren, hoe verder het ziekteverzuim en het verloop van personeel teruglopen. Ook hier geldt: purpose is profit.

Ook op andere manieren wordt duidelijk dat de aandacht voor zingeving in werk stijgende is. Auteur, bedrijfskundige en trainer Ben Tiggelaar drukte het in de Protestantse Lezing van 2018 nog stelliger uit: werk is de nieuwe kerk. Tiggelaar vertelde over het onderzoek dat Linkedin in 2016 deed onder 26.000 deelnemers uit verschillende landen. Hierin werd gemeten of het bij de deelnemers in hun werk draait om geld, status of betekenis. Voor 37 procent van de deelnemers bleek betekenis de primaire drijfveer te zijn in hun werk.

Opmerkelijker was de hoge score van de Nederlandse respondenten als het gaat om de motivatie door zingeving in het werk. Samen met de Duitsers en de Zweden vormden we de top drie van landen waarin zingeving in het werk als het allerbelangrijkst wordt ervaren. Voor meer dan 50% van de werkende Nederlanders is zingeving de primaire drijfveer in het werk. Met dat in ons achterhoofd is het aanstellen van een Chief Happiness Officer nog niet eens zo’n merkwaardige stap. Tiggelaar vindt het overigens riskant om je werk zo’n centrale rol van zin en betekenisgeving toe te dichten. Je kunt je baan immers altijd kwijtraken stelt hij. En wie ben je dan nog?

VOLZIN - oktober 2021 (PDF)

€3,99

Toevoegen aan winkelwagen