‘Wij in het Westen worden opgevoed in wantrouwen’

“Ik ben omdat wij er zijn, wij zijn er omdat de aarde er is.” Zo omschrijft Desmond Tutu wat Ubuntu betekent, in het isiZulu: Umuntu Ngmuntu Ngbantu: mensen zijn mensen omdat er andere mensen zijn. Annette Mul zocht en vond Ubuntu in Zuid-Afrika, dankzij de kennismaking met het denken van Nelson Mandela en de ‘filosofie’ die ten grondslag ligt aan het werk van de Waarheidscommissie voor verzoening in het Zuid-Afrika van na de apartheid. “Ik zeg het anders”, corrigeert ze me, “Ubuntu zocht en vond mij”.

Ze ging in 2000 met haar toenmalige man en twee jonge kinderen op vakantie naar Zuid-Afrika en werd getroffen door een groot billboard aan de rand van Kaapstad: Sawubona, in het isiZulu: ‘Ik zie jou’. “Het antwoord op Sawubona is Sikhona: hier ben ik. Ubuntu leert me dat we allemaal met elkaar verbonden zijn, dat we allemaal één zijn op deze aarde. Het gaat om de levende ontmoeting met de mensen om ons heen, dat we elkaar oprecht zien. Raaksien heet dat in het Afrikaans.”

Dat zijn grote en mooie woorden, maar ze hebben grote gevolgen voor hoe mensen in de praktijk, in het groot en in het klein, met elkaar zouden kunnen omgaan op deze planeet. Ik begrijp dat je vanuit deze spiritualiteit betrokken bent bij actuele verzoeningsprocessen in de samenleving.

“Ik vond de Kamerdebatten over de toeslagenkwestie onthutsend. De oprechte erkenning van de slachtoffers ontbrak, behalve bij sommige individuele Kamerleden. Het ging om de eigen belangen, het redden van je eigen hachje was belangrijker dan het luisteren en recht doen aan de slachtoffers. Rutte moest weg, want hij moest ‘zijn verantwoordelijkheid nemen’. Dat betekent kennelijk dat je dan weggaat in plaats van blijft. Ik ben adviseur van enkele betrokkenen bij de affaires in de turnwereld, waarover onlangs de commissie-Olfers een voortreffelijk rapport heeft uitgebracht. Er is een schandaal: machtsmisbruik van trainers, vernedering van jonge sportsters, een zwijgcultuur. Het schandaal werd groter dan de individuen en kon alle kanten op. De sporters, trainers, daders en slachtoffers, de turnbond waren erbij betrokken, de media doken erop.

Als je daar onderzoek naar doet, loop je het gevaar dat je in het schema van schuld en boete terechtkomt. Je kunt je beter inzetten voor ‘meerzijdige partijdigheid’, respect voor ieders verhaal, dat je iedere betrokkene recht doet in het proces, maar dat proces begint met de herkenning en erkenning van de slachtoffers – en dat je het daarover eens bent – dat je stilstaat bij hun persoonlijke beleving, want dan doe je hun recht.

De Waarheidscommissie onderscheidde drie stappen in het proces van verzoening: erken de pijn die er is en die de ander voelt, durf erover te vertellen en benoem de pijn en stel dan pas de vraag naar vergeving. Dan kan verzoening plaatsvinden, anders zit je vast in het schema van schuld en boete. Ubuntu is geen methodiek, geen technisch stappenplan, het is ook geen religie. Ubuntu is een besef van mens en wereld dat alles met elkaar verbonden is, ook bij mondiale problemen als het klimaat en migratie. Als migranten worden gezien als een rattenplaag, niet als mensen, als enkel numbers, aantallen, sluiten we ze af van een mogelijke oplossing. We moeten eerst hun fysieke pijn voelen.”

Waar past Ubuntu in je eigen biografie?

“Ubuntu gaat niet alleen om wat Tutu noemt de interconnectedness van de wereldbevolking, maar ook over de verbinding tussen de generaties: vóór ons, nu en na ons. Vandaag is het 4 mei, dodenherdenking. Dat was in mijn jeugd altijd een beladen dag. Mijn grootvader van moederskant is onderscheiden voor zijn verzetswerk. Mijn grootvader van vaderskant deed dienst als SS-officier en sneuvelde aan het Oostfront. Op 4 mei kwam dat samen: trots versus taboe. Mijn vader was als kind gehersenspoeld in de Hitlerjugend en werd verscheurd door de vraag van goed of fout. Natuurlijk was ik loyaal aan hem, maar gevoelsmatig reageerde ik door negeren, door heel prestatiegericht te zijn en helaas ook met somatische klachten.

Ik las in de jaren ’90 teksten van en over Nelson Mandela en was diep geraakt door zijn kracht, die hem in staat stelde om na 26 jaar gevangenis geen wraakgevoelens te koesteren. Het verhaal van de ouders van Amy Biehl raakte me diep. Die jonge Amerikaanse vrouw was in Zuid-Afrika actief in verzoeningsprojecten en werd in 1993 in een Zuid-Afrikaans township vermoord door vier zwarte jongens. Haar ouders reisden naar Zuid-Afrika en startten een verzoeningsproces met de daders, want anders konden ze niet verwerken wat er was gebeurd met hun dochter. Uiteindelijk schonken ze de daders openlijk vergiffenis, hielden contact met twee van hen en stichtten de Amy Biehl Foundation, gericht op verzoening en herstelrecht. De Foundation vangt in zes centra 2300 straatkinderen naschools op.”

En toen kwam je in Zuid-Afrika.

“Dat kwam allemaal bij elkaar toen ik voor het eerst in Kaapstad landde in 2000. Daar lagen antwoorden waarnaar ik op zoek was. Hoewel ik een nuchter iemand ben, raakte de ontmoeting met de ‘rode aarde en het zwarte bloed’ me spiritueel. Een jaar na die vakantie in 2000 gingen we er drie maanden heen en ik raakte gefascineerd door het land en de bewoners, de verwerking van de geschiedenis en door tal van voorbeelden hoe ‘verzoening’ er gestalte kreeg.

Dat Ubuntu mij ontdekte, sloot zeker aan bij mijn werk als Gestalt systeemtherapeut. Ik had geleerd in de systemische begeleiding van gezinnen dat hoe meer je specialiseert en fragmenteert in je begeleiding, je des te verder verwijderd raakt van een mogelijke oplossing. De mens om wie het gaat komt tot zijn recht in zijn sociale context en iedereen die daarbij betrokken is kan bijdragen aan een oplossing van de problematiek. Neem de gezondheidszorg: daar is ‘integrale zorg’ in de mode. Ha, denk je dan, dat gaat dus ook om de context. Maar ze bedoelen: alle deskundigen bij elkaar praten over één patiënt. Maar niet de ouders, leerkrachten, familie, vrienden, buren, mensen die echt zouden kunnen bijdragen aan een beter beeld van de patiënt.

In de zorg wordt alles wat menselijk is zoveel mogelijk geïnstitutionaliseerd en uitbesteed. Waar moet dan de verandering beginnen? Hoe kunnen we stimuleren dat mensen voor elkaar gaan zorgen? Niet plichtmatig of als belanghebbende, maar uit betrokkenheid. Je bent geen deelnemer, je bent ‘deelgever’, je geeft de ander een deel van waar je zelf subject van bent.”

Ik ben Ubuntu tegengekomen als techniek om beter te vergaderen, om conflictueuze kwesties op een andere manier te benaderen. Maar het is meer dan dat?

“Ja, maar het kan wel zo werken. Tijdens de klimaatconferentie van Parijs in 2015 ruimde Laurent Fabius, de Franse oud-minister van buitenlandse zaken, vergadertijd in om ingewikkelde kwesties naar Zulu-gebruik met alle betrokkenen te bespreken. Die benadering heet indaba en daarin wordt ingezet op de kracht van de dialoog in plaats van op de macht van de meerderheid.

Het ging om tientallen regeringsdeelnemers, -deelgevers dus eigenlijk, die allen aan het woord kwamen en erop uit waren om vast te stellen wat goed was voor iedereen. Kwam iemand met een bezwaar, dan werd dat niet als tegenstand beschouwd, maar als weerstand. Dan werd de vraag gesteld: vanuit welke waarde komt jouw bezwaar als het niet om eigenbelang gaat? En dan in drie stappen: Wat zou jij nog kunnen doen? Wat heb je daarvoor nodig van ons? Wat kunnen wij voor jou doen? En zo werd toegewerkt naar een beslissing: niet die van een meerderheid tegenover en ten koste van een minderheid, maar een beslissing waar iedereen het over eens was ‘zonder fundamenteel bezwaar’.

Er zijn immers verschillende waarheden die samen de werkelijkheid vormen. Maar ‘het’ werkt al bij een gewoon debat: ga je in twee kampen tegenover elkaar zitten zoals in het Lagerhuis? Of ga je in een kring zitten, waarbij je elkaar allemaal kunt aankijken? Ben je uit op doordrukken of op consensus? ‘Ik neem geen besluit, het besluit neemt mij’.

Maar Ubuntu is meer dan een techniek, het is een basishouding: het kan er niet om gaan om jezelf in stand te houden. Ik alleen, los van jou, dat kan toch niet? We dragen bij aan het lot en het welzijn van de hele aarde. Ubuntu is er al eeuwen in Afrika en is zo ongeveer het tegenovergestelde van apartheid. Toch zei Tutu: ‘Wij zijn medeplichtig aan de apartheid.’ Dat is net zo’n groot gebaar als dat van de ouders van Amy Biehl.”

Krijg je nooit kritische, cynische reacties in ruil voor al je enthousiasme? Mensen die je naïef vinden en wijzen naar het geweld in Zuid-Afrika?

“Ja hoor, maar Ubuntu is geen godsdienst, zo van: als we allemaal Ubuntu zijn, dan zit het wel goed. Het is, in de woorden van Mandela, een bron van medemenselijkheid. En uit die bron putten ik en tal van andere mensen, aan die bron voel ik me schatplichtig. Ik heb mijn tweede naam eraan te danken: Nobuntu. Die naam kreeg ik in een township bij Kaapstad. Daar ben ik vaak geweest en bevriend geraakt met Lungi. Die belde me in 2015 en vertelde dat zij en haar dochter beiden hadden gedroomd en dat ik moest komen voor iets belangrijks. Ik was in het land, 1000 kilometer verderop, maar besloot te gaan. Ik werd ontvangen door een menigte mensen inclusief een priester en de burgemeester.

In de droom had Lungi’s moeder gezegd dat ze mij de naam Nobuntu, een Xhosa-naam, moesten geven: moeder van de menselijkheid. Een priester sprak woorden die ik niet verstond en er waren rituelen. Ik was erg ontroerd en voelde me thuiskomen. Ik kreeg een tweede naam, het voelde als herboren worden. ‘Your name is your soul’, zegt Lungi. Zuid-Afrika kwam onder mijn huid. Ik draag de naam met trots. Maar over dat cynisme: het kolonialisme en de apartheid hebben ook Ubuntu vertrapt en de trauma’s die dat veroorzaakt heeft, zijn niet zomaar weg. De ongelijkheden in de Zuid-Afrikaanse samenleving ook niet. Er moet nog veel hersteld worden. Maar er zijn tal van verhalen die me inspireren.

Zelf was ik erg getroffen toen ik op Robbeneiland werd rondgeleid door een man die er jarenlang zelf gevangen had gezeten, net als Mandela, die gemarteld was, honger had geleden. Ik vroeg hem hoe het toch mogelijk was dat hij niet wraakzuchtig en haatdragend was geworden. Er waren verderop kinderen aan het spelen en hij wees naar hen: ‘When we fight, we destroy their future’. Dat vond ik indrukwekkend. Naïef? Wij in het Westen worden opgevoed in wantrouwen en het is voor ons moeilijk om te ontvangen. Ik geloof niet in afsluiting en uitsluiting, niet in Brexit, niet in gesloten grenzen, maar in herstel en harmonie. Omdat we allemaal met elkaar verbonden zijn. Al onze stemmen mogen er zijn.”

VOLZIN - juni 2021 (PDF)

€3,99

Toevoegen aan winkelwagen