'Wij mensen zijn emotioneel, kwetsbaar en afhankelijk'

Martha Nussbaum (New York, 1947) is een echte publieksfilosoof. Ze is werkzaam als hoogleraar rechtsfilosofie en ethiek aan de Universiteit van Chicago, en heeft onderhand tientallen boeken op haar naam staan over de meest uiteenlopende onderwerpen. In haar denken en optreden heeft ze steeds één doel voor ogen: een rechtvaardige samenleving.

“Nussbaum gebruikt filosofie als activisme” stelt kenner en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt (Nijmegen, 1971). Opvallend daarbij is de positieve aandacht die ze geeft aan emoties, wat centraal staat al haar werk. Zo zei ze eens in een interview: "Emoties zijn geen onberedeneerde of domme lichamelijke bewegingen. Integendeel, emoties zelf zijn intelligent. Zonder emoties is ons denken krachteloos."

Nussbaum heeft tientallen boeken geschreven over de meest uiteenlopende thema’s. Is er in haar werk een rode lijn te onderscheiden?

“Wat ze ook bespreekt, steeds is het terug te voeren op de vragen: wat betekent het om mens te zijn, hoe kun je een goed leven leiden en wat is een rechtvaardige samenleving? Door de geschiedenis heen zijn er honderden antwoorden op die vragen gegeven. Veel daarvan neemt ze mee en beoordeelt ze op hun waarde voor nu, voor de thema’s van nu.

Volledig unieke antwoorden geeft ze niet op deze vragen, maar ze weet die antwoorden wél als geen ander middenin de samenleving te zetten. Opvallend daarbij is dat ze het niet houdt bij het erover schrijven. Integendeel, al vanaf het begin van haar carrière zoekt ze het brede publiek op en gaat ze in gesprek met rechters, beleidsmakers, overheden, politici, economen et cetera. Ze vindt dat als je nadenkt over het goede leven, over een rechtvaardige samenleving, dit ook betekent dat je je ervoor in moet zetten.”

Welke richting vindt Nussbaum dat we op moeten?

“In de richting van een goed leven voor iedereen, ofwel: rechtvaardige samenlevingen. Centraal in deze rechtvaardige samenlevingen staat dat de volledige mens gezien en gekend wordt. Wanneer filosofen denken over een rechtvaardige samenleving doen ze dat bijna altijd vanuit het perspectief dat mensen vooral rationeel en autonoom zijn. Dat is een mensbeeld dat in de moderne geschiedenis van de filosofie een centrale plaats inneemt.

Daaruit vloeit voort dat een goed leven inhoudt dat je zelfstandig in staat bent om op basis van je rationaliteit jouw leven in te vullen zoals jij dat wilt – onafhankelijk van anderen. Emoties, kwetsbaarheid en afhankelijkheid staan dit alles alleen maar in de weg. Nussbaum is het hier fundamenteel mee oneens.

Zij stelt dat je hiermee voorbij gaat aan de meest belangrijke aspecten van mens-zijn; wij zíjn emotioneel, kwetsbaar en afhankelijk. En dat is niet iets negatiefs waar je mee om moet zien te gaan, maar iets dat ons veel kan leren over onszelf, onze doelen en drijfveren en uiteindelijk ook over de samenleving en de processen die daarin werkzaam zijn. Deze benadering van mens-zijn is typisch voor Nussbaum en staat centraal in al haar werk.”

Welk verschil maakt het, als je zo naar de mens kijkt?

“Je perspectief wordt veel breder en rijker. Nussbaum laat ons zien wat het belang is van emoties, voor een gezond leven, voor een rechtvaardige samenleving, voor politiek. Wat dat laatste betreft werpt ze bijvoorbeeld een heel ander licht op emotionele politici dan we gewend zijn. Waar we die normaal wegzetten als manipulatief of populistisch, neemt zij emoties in de politiek juist serieus.

In haar boek Politieke emoties (2013) stelt ze dat we een rechtvaardige samenleving alleen kunnen bereiken als we mensen ook op emotioneel niveau weten aan te spreken. Alleen dan gaan ze ook meewerken aan die rechtvaardige samenleving. Dat bereik je niet door ze louter op rationeel niveau aan te spreken.”

Waarom vindt ze emoties zo belangrijk?

“Allereerst omdat emoties, zoals Nussbaum dat mooi uitdrukt, vorm geven ‘aan het landschap van ons geestelijke en sociale leven’. Als mens zijn we emotionele wezens of we het nu willen of niet. Dan wordt het ook belangrijk deze emoties te begrijpen. Daarnaast heeft de aandacht die ze hieraan geeft alles te maken met haar verlangen naar een rechtvaardige samenleving. Die kan niet tot stand komen zonder dat je emoties serieus neemt en bij de analyse van maatschappelijke problemen betrekt.

Laat ik haar laatste boek Het koninkrijk van de angst (2018) als voorbeeld nemen. Hierin laat ze zien dat de woedende burger ten diepste een angstige burger is die in zijn angst op zoek gaat naar een zondebok, waarna de angst omgezet wordt in woede. Je kunt dit wegzetten als een irrationele beweging, maar Nussbaum wil laten zien dat er vaak reële maatschappelijke problemen aan deze angst ten grondslag liggen. Dus onderzoek waar die angst vandaan komt en pak dat aan.

Daarnaast is het ook belangrijk om de omstandigheden te scheppen waaronder het zelfvertrouwen van die boze burger vergroot wordt – angst is immers het tegenovergestelde van zelfvertrouwen -, of informeer de burger beter, of geef ‘m meer controle.”

Nussbaum staat een menswaardig bestaan voor iedereen voor ogen. Wat is een menswaardig bestaan?

“Een leven waarin je de reële vrijheid krijgt om samen met anderen volledig mens te zijn. Deze vraag gaat hand in hand met de vraag hoe je een samenleving op een rechtvaardige manier in kunt richten. De ene vraag kan je dus niet eigenlijk niet los van de andere beantwoorden.

Centraal in beide antwoorden staat de benadering die Nussbaum samen met de econoom en Nobelprijswinnaar Amartya Sen ontwikkelde: de Human Development Capability Approach.

Het vertrekpunt van deze benadering is volgens Nussbaum een eenvoudige vraag: ‘Wat kunnen mensen werkelijk doen en zijn? Over welke reële mogelijkheden beschikken ze?’ ‘Capability’ is moeilijk te vertalen, maar kan uitgelegd worden als ‘mogelijkheid’ of ‘vermogen’. Het is een benadering waarbij ze tien punten onderscheidt die volgens haar de mens in staat stelt om een waardig leven te leiden. ”

Wat zijn die tien punten dan?

“Een rechtvaardige samenleving garandeert volgens Nussbaum allereerst het vermogen om een leven te leiden volgens een normale levensduur. Daarbij moet eenieder in staat zijn een gezond leven te leiden, met de mogelijkheid tot voorplanting, voedsel en onderdak. Lichamelijke onschendbaarheid hoort daar ook bij: dat je je kunt bewegen zonder bedreiging van geweld.

Belangrijk is dat men de mogelijkheid heeft de eigen verbeeldingskracht en het denken te gebruiken: dat je kunt fantaseren, denken en redeneren – denk ook aan vrijheid in religie, literatuur, muziek en wetenschap. Ook moet je de mogelijkheid hebben om bij je gevoelens te komen en ze te uiten. Praktische rede is een ander punt; dat je in staat bent om ideeën te vormen over het goede en hoe je je leven daarop kunt inrichten.

Verder moet iedereen in staat zijn om met en voor anderen te leven, om sociale banden aan te gaan en deel uit te maken van een gemeenschap. We moeten in staat zijn om te leven met dieren, planten, de natuur. Bijzonder is dat Nussbaum ook het vermogen om te kunnen spelen noemt, dat je kunt lachen en recreëren.

Tot slot moet eenieder in staat zijn tot politieke, materiële en arbeidsparticipatie. Waar het om gaat is dat een overheid deze punten in meer of mindere mate waarborgt in de samenleving. Vrijheid is daarbij essentieel: mensen moeten de mogelijkheid krijgen om het leven te leiden dat ze zelf willen, en zijn dus ook vrij om die ‘capaciteiten in aanleg’ wel of niet te ontplooien.”

Die lijst met tien vermogens komen op mij nogal utopisch over. Dat gaat geen enkele samenleving toch ooit lukken?

“Het klopt dat Nussbaum erg hoopvol is ingesteld. Tegelijkertijd moet je opnieuw niet vergeten dat het hier om reële vermogens gaat, niet om de gedwongen realisatie van die vermogens. Mensen moeten werkelijk vrij zijn om te handelen en te kiezen. Om een voorbeeld te noemen: je kunt op papier het recht hebben om politiek te participeren, maar als je zodanig onder de armoedegrens leeft waardoor je aan niks anders kan denken dan aan hoe je rond kunt komen, dan is de realiteit dat je helemaal geen beroep kunt doen op dat recht.

Waar het om gaat is dat overheden hun mensen een reële in plaats van formele vrijheid bieden. Standaard gaat het nu zo: een politicus ziet een probleem in de samenleving, zoekt naar een algemene (vaak economische) oplossing, implementeert nieuwe regels en komt op papier met nieuwe rechten. Maar regels en rechten op zich garanderen nog weinig.

Wil je echt een rechtvaardige samenleving dan moet je een stap terug doen en eerst de vraag stellen of mensen werkelijk over de vermogens beschikken om zich in vrijheid te ontwikkelen. Het uitgangspunt van politiek en beleid dient de kwaliteit van het leven te zijn. Dat vergt een veel bredere kijk op de mens dan nu vaak gebeurt.”

Welke rol speelt religie in haar denken?

“Nussbaum heeft een boek geschreven getiteld De nieuwe religieuze intolerantie: een uitweg uit de politiek van de angst (2012) waarin ze kijkt naar bepaalde ontwikkelingen in met name Europa, zoals het minarettenverbod in Zwitserland of het verbod om een nikaab of boerka te dragen. Het verlangen om religieuze diversiteit uit te bannen komt volgens haar voort uit de emotie angst. Ze analyseert hoe dit in z’n werk gaat, en waar die angst ten diepste over gaat: dat het de angst is voor een veranderende samenleving en voor controleverlies.

Religie is in die zin een deelgebied in haar werk, één van de thema’s waar ze op inzoomt in haar beschouwingen over wat een rechtvaardige samenleving is en wat dat in de weg staat, en wat juist niet. Ze vindt godsdienstvrijheid een belangrijk onderdeel van een menswaardig bestaan en een overheid zou die moeten waarborgen. Zelf heeft ze zich overigens op veertigjarige leeftijd bekeerd tot het joodse geloof. Van wat ik ervan begrepen heb, mede vanwege de rijke intellectuele traditie."

Wat is de impact van Nussbaums werk?

“De populariteit van Martha Nussbaum is groot, internationaal maar ook in Nederland. Vaak liggen binnen enkele maanden na de publicatie van haar boeken de Nederlandse vertalingen al in de boekhandel. Ze genereert veel media-aandacht en als ze komt spreken trekt ze volle zalen. Haar boeken worden veel gelezen, waarschijnlijk ook omdat ze zich richt op een breed publiek en schrijft over de meest uiteenlopende onderwerpen. Ze draagt oplossingen aan voor de problemen waar we nu als samenlevingen mee geconfronteerd worden.

Maar of mensen zich daardoor laten overtuigen en daadwerkelijk anders gaan leven en beslissen, dat kan ik moeilijk overzien. Wel weet ik dat in de jaarlijks verschijnende Human Development Reports van de Verenigde Naties de invloed van de capability approach herkenbaar aanwezig is. Dat is ook wat haar drijft: overheden en beleidsmakers een instrument in handen geven om de samenleving menselijker te maken.”  

premium

Filosofie

Daisetsu Teirato Suzuki

10 maart 2021

'Zen is in essentie de kunst om in je eigen natuur te kijken'